Welsh Journals

Search over 450 titles and 1.2 million pages

y cyitajijL. °yfrol XXII. MEHCEFIlsr, 1809. üliifyii 258. Traethodau a Hanesynau. "FE'N CADWYD, PE'N CADWYD!" «Iae Hawer o honoch yn ddiau wedi darllen Syda dyddordeb dwys, teimladwy, a rhwygedig, hanes gwarchäedigaeth Luclcnow, ei gwarchlu SWronaidd, a'i llety-yddion gwarchäedig, yn y rhyfel Iodiaidd ddiweddar. Yr oedd tua mil o ^Wyr, a chynifer a hyny o wragedd a phlant, yn yr Arosfa hono. Gweiniaid oeddynt ei gwrth- Sloddiau. Y gwarchlu yn ychydig ac eiddil- aidd. Yr oedd haner can' mil—ychwaneg medd íhai—o wrthryfelwyr yn neidio o'i amgylch, ac yr oeddynt yn ceisio, nid yn unig ddarostwng ^r amddiffynfa, ond i lofruddio y bobl hyn, "fuain ; yr oedd cyflafan Cawnpore ganddynt ^ewn golwg. Yn blaenori y miloedd anwar- aidd hyn yr oedd Nena Sahib, yr hwn yn ei ^datganiad a hysbysai fod yn ei fryd lofruddio Pob dyn, dynes. a phlentyn Cristionogol. Yr °edd wedi bod cygystal a'i air; a phan syrthiai cannoedd o íenywod a phlant i'w ddwylaw ^ofruddid hwynt yn ddidrugaredd, a chyda Phob math o sarhad ciaidd a chreulondeb fiỳr- ^lgwyllt. Y dyn yma oedd yn blaenori y mil- °6dd hyn. Safasai ein cydwladwyr gwrol yn ^iysgog dan. eu hymosodiadau ; nis gallai bara 'tyth. Yr oedd eu darpariadau yn dal hyd yn ^y^ ; ond yn treulio yn gyflym at eisiau. Eu S^rthgloddiau gweiniaid a ddryllid beunydd gau gyflegrau y gelyn ; daethent hyd y 25ain o *%e^i, a'u peirianwyr a'u hysbysent ei fod yn an- Dlchonadwy iddynt ddal dros fwy na chwech awr ^11 ychwaneg. Yr oedd angau yn ei ífurf mwy- af ûychrynilyd o'u blaenau. Nid oedd ond un sobaith. Os medrai Havelock a'r milwyr Pryd- emig ym-^thio atynt, achubid hwynt. A oedd yny yn ddichonadwy ? Ehyngddyut hwy a'u ^Waredydd yr oedd deng milidir a deugain o Öordd yn meddiant y gelyn. Gwnelsai ymdrech gwrol, ond cawsai ei guro yn ol. Yr oedd yn rhaid cael deng mil o ddynion o leiaf i dori trwy y tyrfaoedd o elynion, a gwyddent yn dda am eu gwaredydd, os deuai, nas gallai godi mwy na thair mil at ei wasanàeth, o íẁyaf. Pa fodd y torai trwy yr holl amgloddiau oedd o'i flaen? Y pasiai drwy Lucknow a'i holl dai dolen-dyllog (loop-holed.)* Ymddangosai yn an~ nichonadwy. Sudclai calonau ein cydfrodorion o'u mewn. Ac eto y mae'r Prydeiniaid yn rhai gwrol; a safai y dynion wrth eu cyflcgrau, ac wrth bob tebyg am eu dydd olaf, a'r menywod hefyd a wnaethent yr hyn a allent i gynorthwyo y dynion. Dwy o'r gwragedd hyn, fel y mae rhai o honoch wedi clywed, a aethant allan i'r magnelfeydd (balteries) i'r dyben o weini y cyf- ryw gysur ag a allent hwy i'r milwyr lludded- ig;. Gwraig Swyddog oedd un,,a Jessie Brown oedd y llall, gwraig dengwriad (corporal) Ysgot- iaeg. Yr oedd Jessie wedi ymddyrysu gan wendid a thwymyn ; ymollyngai i lawr, a rhodd- ai bwys ei phen ar arífed ei chyfeilles i gysgu, ac archai arni ei deííro pan ddeuai ei thad adref o aredig, gan feddwl yn nyryswch ei meddwl am ei chartref Ysgotiaeg. Cysgodd y foneddiges Seisonig hefyd o ludd- ed. iel yr ydoedd yr haul ar fyned o'r golwg, pryd y dychrynwyd hi gan ysgrcch wyllt. Gwelai Jessie ar ei thraed, yn edrych gyd ag awydclfryd tra-dwys ; a gwasgodd law ei ehyf- eillas, a llefodd—" Oni chlyAvsoch ch'i eî Oni chlywsoch ch'i ? Slogan (rhyfel-floedd) y Brig- antwys (Highlanders) ydyw. Nid breuddwydio yr wyf. Fe'n cadwyd, fe'n cadwyd!" Yna taflai ei hun ar y llawr, a bendithiai Dduw yo^ danbaid. Cododd i fyny, rhedoöd at y magnel- feydd, a dywedai wrth y dynion—" Ymwrol- wch, ymwrolwch ; slogan y Brigantwys ydyw !" Jessie, druan, onid wedi ymddyrysu a breu- ddwydio yr oedd? Ymwrandawsant gyd ag *Tyllau bychain i saothu trwyddynt.