Welsh Journals

Hltwẅ Rhif. 2.] CHWEFROR, 1829. [Cyf. III. RHYS AB TEWDWR. RHYS ab Tewdwr, Tywysog y Deheubarth, ydoedd y bedwer- ydd âch o Hywel Dda. Eí dad Tewdwr mawr, a goliodd ei fywyd yny rhyfel- oedd tn a'r flwyddyn 997, gan adael ei ddau fab, Rhys a Rhydderch, iyin- daraw yn nghanol terfysgoedd yr am- seroedd blinionhyny. Amyramser yr arosodd Rhysyn ngwladei enedigaeth, y mae yn annichonadwy dywed- yd ar hyn o bryd; ond y mae yn sicr iddo pan yn dra ienanc, gael ei roddi dan yr angenrheidrwydd (hetwydd colli ei drefedigaethau) i ymofyn am nodded yn mhlith .y Prydeiniaid yn Armorica, â'r rhai yr hònai y Cymry berthynas. Dywedir iddo aros yma o ddeg a deugain i dritigain mlynedd; ac am yr ysbaid hwn o'i fywyd níd oes ond ychydig i'w ddywedyd ar hyn o bryd. Ni ddyeawelodd Rhys abTew- dwr yn ol i wlad ei enedigaeth tan y flwyddyn 1077, pryd y bu Rhys ab Owain farw, yr hwn am ysbaid mawr o flynyddoedd a draws-feddiannodd arglwyddiaeth y Deheudir. Wedi marw o'r gormeswr dychwelodd Rhys ab Tewdwr yn oloLydaw, pan dros y bedwar-ugeinfed flwyddyn o'i oed, ac a osodes ei hun mewn hawl i'r orsedd fel ei hetifedd cyfreithlon; a chyfiawnder â hawl, yn nghyd a'i gyf- rifìad uchel mewn doethineb ac union- deb, a dioisant bob rhwystrau draw, fel na feiddiai neb ddywedyd yn gy- hoedd i'w erbyn; ac efe a roddwyd mewn cyflawn awdurdod yn ei argl- wyddiaeth, ac a eisteddodd ar orsedd ei hynafiaid. Ond er mor ffaftiol yr oedd ei ddeiliaid ei hun i'w adferiad, ni hofibdd Trahaiarn a b Caradog y tro, yr hwn yn anghyfreithlon a eisteddai ar yr orsedd, ac a deyrnasai ar frenhiu- iaeth Gwynedd. Tybiai Trahaiarn y cai efe ganl>n Rhys ab Owain, yn y Deheubarth; ond fe'i siomwyd yn ei ddisgwyliadau.ynadferiadabTewdwr, a'r canlyoiad fu iddo fif.ònii ynaruthr. Trwy ormes yr ymwthiodd Trahai- arn i orsedd Gwynedd, yr hou a ber- thynai trwy gyfiawnder i Grnffydd ab Cynan, hanedig o Anarawd, í'r hwn y rhoddwyd y gyfran hon o Gymrn gan Roderic Fawr. Amryw dioiau yr ymdrechodd Grnffydd adennill gorsedd ei ijynafiaid, ond niethai yn ei amcan- ion herwydd dewrder y gormeswr. Ond wedi i Rhys ab Tewdwr eistedd ar orsedd y Deheudir, Gruffydd ab Cynan a ddeisyfodd gymmorth gíiud'io, yr hyn a ganiatawyd ; ac yn ngliyd á byddin o Wyddelod, y ddau bendefiü a ymwelsant â Gwynedd, er rhocldi câd i'r goimeswr. Trahaiarn, heb fod raewn anwybod o'r cynllnníau a ffmfid yn ei erbyn a ymbarotodd, ac a ymegniodd er wyn- ebu'r ystorm a gesgUi, ac er troi yr aflwydd heibio; ac er ymgâdarnhau, erfyniodd gynnorthwyon ei gefnder- wyr, Caradog a Meiiir, pendeíì;'ioti galluog yn yr amseroedd hyny. Y ddwy fyddin a gyfarfuasant ar iÿnydd- oedd Carno, rhwng Gwynedd a De- heubarth; ac wedi ymladd hirfaith, mileinîg, a gwaedlyd, y fnddugoliaeth, a drodd o du Giuffydd a Rhys; a Thrahaiarn a'i ddan geihdei, yn ngliyd á'r ihan amlaf o'r fyddiu a adaẃwyd yn feirwon ar y maes, tia y medai y íleill yr orfodaeth. Y caulyniad o'r ymladdfa waedlyd hon, a ddigwydd- odd vn y flwyddyn 1079, a sicrhaodd etifeddion Gwynedd a Deheubarth yn eu hiawnderan cyfreithlon. Ond er ymgadarnhau o Rhys yn nadyni(;liweliad Trahaiarn, etto biinid ef yn aml gan y rhai nad ewyllysíent yn dda iddo ; ond ni feiddiai ei gasei- on ar unwaith dori aìlan me.wn gwrth- ryfel; etto disgwylient eu cyfleusdra er rhoddi mewn gweithrediad yr e»- wyddor a'u llywodraethai. Ac rii<ä hir y buoiit cyn toii ailan mewn gwrthryf- el; o blegid yu fuan wedi brwydr Carno, Iestyn ab Gwrgaat, Arglwydd Morganug, teuìu yr hwn tra y b;i Rhysyn alltnd a yni-wthiusant i áwdur- dod, addjiiiiafasj.it luminan gwrth- ryfel er ei ddiorseddu. Yr ydoedd