Welsh Journals

Y DARLUNYDD. 15 ADGOPION AM CALEDFRYN. (Parhad o'n rhifyn diwnldaf.) R yr olwg gyntaf, gallesid cam- gyineryd cin harwr, a thybio ei fod yn drahaus ; ond i'r rhai a ymgydnabyddent âg ef, yr oedcl yn hollol i'r gwrthwyneb, a theimla yr ysgraenydd yr an- rhydedd o gael unwaith y fraint o fod yn ciniawa gyclag ef yn Twthill, Caernarfon, a chlywed ei arabedd. Yr oedd Mrs Williams, hefyd (ei briocl gyntaf), yn un o'r gwragedd mwyaf cyweithas a droediodd ddaear erioed. Yroedd ef ar brydiau yn cacl ei glndo gan nerth ei athrylith a'i hyawdledd i cithalion, efallai, a buasai llawer brawddcg a lefarodd ac a ysgrjf- enodd yn wrthnn i ereill, ond ynddo ef yr oeddynt yn brydferth. Un tro pan wcdi pregethu gyda brawa o weinidog mewn ardal wledig yn Mon, a bod yn disgwyl y cyn- nulliad yn 'llcd hir, ar noson oer, gofynai amry w, ar ymadael o'r cwrdd, " A ddòwch chwi gyda ni, Mr Williams." "Na ddeuaf," ocdd ei ateb. Ac ebai, pan yn cychwyn i letya i le arall, "Gwastraffu hyawdledd gyda phethau fel hyn !" Yr oedd ef yn Nolgellau un Btti, er's dros ddeng mlynedd ar hugain yn ol, ac yr oedd i bregethu mewn capel o'r enw Islaw'rdref, wrth droed Cadair Idris. Trwy gywrcin- garwch ac edmygedd aeth dau neu dri ohonom i'w wrando yno ; ond nid ocdd yn gwneyd nomawr ddim i gynhyrfu y cynulìiad gwledig, a dywedai yn ci bregeth, " Yr ydych chwi ar odre Cadair Idris yma mewn cystal lle i gael crefydd iawn ; gallai fod yu -fwolution na wyddech chwi ddim am dano." Dywedir yr arferai gael mwy o gynnulliad i'w wrando pan yn Nghaernarfon na phe buasai gŵr o gryn boblogrwydd yno yn pregethu. Yr oecld ei ddawii mor ddihysbydd, a'i barabliad mor glir, a'i dymheredd mor angerddol ar brydiau, fel y tiílai fywyd a grym i'r genadwri am y Croes, U3s br.iidd orchfygu y teimlad mwyaf Stoic- aidd. Pan ar ymadael o Lundain, dacth i'r cyfarfod blynyddol a gynnelid gan yr Aunibya- Wyr yn NoÌgeÌlau. rregethodd gŵr Iled boblog- aidd o'.i flien am ddau, oud yr oedd yn amlwg arno ei focl dipyn yn newous, trwy fod y mellt yn fli ichio a'r tarauau'n rhuo ar y pryd. Pan ddaoth Caledfryn yn mlaen, rhcdodd megys gwefr trwy'r gynnuileidfa fawr. Po fwyaf a daranai y nef uwchben, taranai y pregethwr yntau. Ei destyu oedd crefydd bur, ac 0, y fath ddylanwad a gafocldci bregeth ! Gwasgai ar y dorf i geisio crefydd o'r iawn ryw, ac nid un ail law. Ebo fe, gyda nerth annesgrifiadwy, " Ewch i lygad y ílyiipa, bobol !"' Pregethodd yn olaf y noson liouo ar y geiriau, " Yr líyn a hauo dyn, hyny hefyd a fed efc." Yr oedd ei hyawdledd fel llifcirîaut, a'i frawddegau cocth a dealladwy ya disgyu fel tàa ar y dorf. " Nid wes aeb ohonoch chwi ya Sir Ecirionydd yma mor ffol a disgwyl medi gweaith wecli hau ceirch," ebe fc ; a chaa eyfeirio ei wraadawyr i hau fel y dymuaent fecli, erbya dydd y cyi'rif, " pan y bydd y taranau íil mil trymach nag a glywsomjiiiyma lieddyw,' ebe fe, "a phau y bydd ynys ar ol ynys ya ditìnin." Credai un o'i wrandawyr ar y pryd ci fod yn ymgeisió ar yr "Adgyfodiad" ya Rhuddlan yr haf hwnw. a phan ddaeth adeg yr eistcddfod horiô, cafodd fod ei ddamcaniaeth yn gywir, canÿs ceir y linell a ddyfynwyd ya ei awdl fythbarliaol. Yr oedd ei leferydd ya ein clastiau am wythnosau ar ol y dydd hynod dan sylw. Dywedai yu un o'i bregethau fod dynion yn camgyineryd y gwir foneddwr : mai nid y dyn awisga gadwyn aur neu arian o'i gwìnpas oedd y cyfryw ; fod gweithiwr yn ei gòl> ffustian yn iynyeh yn fwy teilwng o'r enw. Ni bu dya erioed ŷn fwy pleidiol nag ef i'r tlawd, nac yn f wy o elyn i bob gorfaeliaeth a gormes o bob math, ac yn hyr. haedda goff-i bendigedig ya Nghymru Jioll ddyddiau'r ddaear; a gellir yn hawclcl fyn'd heibio i'w wendidau ar gyfrif ysplander ei luaws ragoriaethau a'i rhinweddau. Fel awenydd o'r radd ílaenaf, ceir y beirdd yn unfryd unfarn fod ei weithiau yn deilwng o'r efengylydd clodfawr. Mae ei dair awdl yn emau i'n hiaith. Mor aruchel yw climax yr awdl goffadwriaethol i Gomer ! " Rho'i mwy o lewyrch ar Hiinalaya, Goleu i feirwon fl'oi i Galfaria," Am ei awdl ar y " Rothsay Castle " a'i " Ad- I gyfodiaYl," nid »es geiriau a ddesgriíient eu i rhagoroldeb. Eu darllen sydd dcligon i argy- | hoeddi pawb diragfarn fod eu hawcbvr yn ì Éeddiannol ar y crebwyll a'r darfelydd uchaf. Barnai ei hun fod ci " Adgyfocliad" yn rhagori ar ei "Pothsay;" a cliau ei bod yn fwy í mawreddus. Ẃecli mynecl trwy athroniaeth y testyn, dywed :— " Yn wyneb hyn mewn anian—pwy a wâcl Y pwnc trwy bedryfan, Na ellir ail dchvyn alian Ddynol hil o'u beddau'n lân ì Ac ni wyr y cyniweirydd—mwÿa' Ai mewn mor ai mynycld, Neu awyr, mae'r corph newydd, A pha fatli y corph a fydcl." Ceir y dernyn ar ddioddefaint Crist yn hynod o dda a theimladol:— " Wedi ei wanu, yr hoelion dynwyd O'i rudd clcloluriau, ond prudd alarwyd Oherwydd y creulon olion welwyd, 0 gur a loesau y Gŵr a lyswyd ; 1 galon y deml gwelwyd—na fỳn Ior 0 waed ei hallor, ei haur dywyllwyd." Yn mhellach yn mlaen, mae rhai o'i ddarlun- iadau yn odiclog :— " Nawf ar lèn y nwyfre íâs Lawer, a daw Elias Yn y corph, ac Enoc gu, Rhai fyddant i'w rhyfeddu ; Sangent heibio gorsingoedd Y nef làn A llawen flóedd, lleb i iug, heb i aagau, Iloi'i ddwrn ar yr un o'r ddau. Wrth gyfeirio at yr enaid yn ei allu a'i elfen ei hun, dywed : — " Para i 'hcdeg all corph ysprydol, Fel y wawr lân neu y tan melltenol." Ac wrth son am ddinystr yr elfenau, cawn y Iliaellaa gogoncddas hyn :— " A chrylion wreichion o rod Rhyw haul a syrth ar waelod Y awr i roi'r dyfnderoedd—yn ffwrn fel Eiriasdan ufel cras hyd y nefoedd.'' Nicl yw y IliacIIau a nodwyd oncl wedi eu dodi i lawr o gof yn unig. Dangosant fod eu | hawclwr yn wir fab yr awen Cjlymreig. Ieuan Ionawe. SAÜL AB FYNYDD GILBOA. MGYNDDEIllIOGA Saul mewn st-orni o lid ; 0 waelod eitha'i galon daw rhegfeydd, Yn ufel berwant ar ei wefus boeth; Cynhydda'r awch am.farw yn ei fron ; Ni'd ywyn hidio mewn ua Diiw na dyn— Meẃn nef nac aflera, os oes moddci roi Yn ugharchar angau gan rhyw un hcblaw Y gwr di-cnwaededig. Gwasga'i gle.ld I'w fynwes, yaa lilocdlia'a hyf aehroch :— "Ey nghlcddyf anwyl, fy mhrif gyfaill wyt; Gorchfygaist gaa >cdd o elyaioa certh, A'm gwaed gaitt' ífera'n rhew o'm mcwn cyn ^ byth Y cei dy ollwng genyf o fy llaw Trwy nerth l'y ngelyn. Hyi'ildiaíst lawer dyn Maleisus, llwfr dros gefnfor angíwi, do— A thi a'i Ueddaist e.f ya adya aiaìl Ar draethell danilyd trag'wyddoldcb draw! Pa beth '. A garff dieawandedig ddya Fy iiadd—fy narnio gyâa'i law ci hua l Myíi! Yr hwa yndaddodd megis Ilew— A wnaeth i dduwies buddagoliaeth dd'ocl A thaeau ci hadeaydd dros i'y arch ! Na, aa ! ai l'yaaf íi l'y lladd gaa ncb, Na diia, oncl gan í'y aghleddyf fy hun ! îí4Ci Hauí,- — -..u,. .„,,-!.< . Yr Invn edrychi hcddyw ar .fy ing—. Yforu cei gyfodi gyda'th.wres I sugno ac i sychu 'mhoethlyd waed, Yr hwn a ddeifia Avefus oer y gwynt! Fy nghleddyf anwyl! Ti dy Ìmn gaitffocT Yn dranc i mi; cei roddiarcholl clwfn I mi nes rhuddo'r llawr a chochni cryf ! Trwy hyn fe dderfydd crechwen oer a chas; ^ Y gelyn ; poenir ef am na chafodd roi • Ei farwol saeth i wingo wrth fy nghnawd ; '■. Fe chwyddir ei ddigofaint ef yn fwy Am na cha'dd lusgo f'enaid gydagwarth Trwy bydew dwfn o waed a nos o ing !"—E, AT EIN GOHEBWYR E. J. Llandudno ; W. J. P. Coed Cymer ; Ydym ; brwiadwn roddi cyfrol o'r Darlunydd am 1876 yn rhàd i bawb a gasglo Enwau naw o dderbynwyr newyddion am 1877. Gellir rhoddi y rhestr ì rhyw ddoüpaithwr. Joìîathan E. Jones, Pittston, Unol Daleithiau. Diolch i chwi am eich llythyr caredig. Mae vr arian a ddanfonasoch yn talu am y Darlunydd hyd ddiwedd 1877. "Aiu-UNYDO Cymheig." Yr ydym yn mawr ganmol eich awyddfryd, ond nid ydyw eicli darluniau etto i fyny a'n safon. Byddai yn dda genym roddi gwaith i Arlunydd o Gymro. J8ST Wedi ei derbyn ac o dan ystyriaeth, Hector; Dwy chwaer o Feirion ; Cybi; C!astell llhuddlan ; Aeldon; a Myddfai. Bydd yn dda genym gael cynnyrchion l>yrion, a phwrpasol ar wahanol faterion o ddyddordeb cyffredinol. Y BRAD YN NGHASTELL FPLINT. MAE'R darlun ar y ddalen nesaf yn cynrychioli digwydd- iad rhamantus a phwysig ei ganlyniadau yn hanes ein teyr- nas. Yr oedcl Rhisiart yr Ail, mab Edward, Tywysog Du o Gymru, Avedi bod yn frenin am yspaid un mlynedd ar hugain, ac Avedi llywodraethu megis gyda gwialen haiarn, fel gormesdeyrn taeog ac anhyblyg, nes estroneiddio lluoedd o frydd- loniaid ei linach a symbylu ei elyliion i fradwriaeth, yn enwedig ei gâr, Harri Bolin- broke, mab John o Gaunt. Oncl, oherwydd eu hoffder o rytlaenydd Rhisiart, sef Edward III, serchymlynodd y Cymry wrtn y brenin trahaus ac anifodus hycl y cliwecld, ac nid oedd ganddo gefnogydd fíyddlonach na mwy gwrol na'r mawreddog wladgarwr, Owain Glyndwr. Ni oddef ein terfynau i gofnodi y ffeithiau a berthji'iant i hanes cyfodiad Rolingbrohe yn erbỳn Rhisiart II. Aeth Rhisiart i'r Wcrddon i ddarostwng gwrthryfel, a chasglodd Hai-ri Bolingbroke fyddin ddirfaAvr i geisio ei ddiorscddu yn ei absenoldeb. Pan glywodd Rhisiart hyny, danfonodd larll Caer Caradawg i Gonwy gydar aincan o symbylu'r Cymry i wrtlisefyll byddinoedd Bolingbrohe : ond, gan gredu o honynt fod Bhisiart wedi marw yn y Werddon, gwrthodasant ymladd o dan dywys- iad yr larll. Wedi hir oedi, ddychwelodd Rhisiart i Gymru, a chyrhaeddodd Gastell Coinvy. Yn y cyfamser, yr oedd Iarll Northumbcrland wedi cymeryd meddiant o Gastell Fílint, ac wedi trefnu mintai o wýr arfog mewn cilfach at ffordd gul dan gysgod y creigiau serth sydd rhfẅag Conwy ac Aber- «elc ; ac aeth yntau yn mlaen tua Chastell Conwy ar ymweliad o ffug deyrngarwch â'r brenin. Cymerodd arno fod Bolingbrohe wedi •ei ddanfon ar y neges o ail scfydíu lieddwch a chyfeillgarwch cydrhyngddynt eill dau. Gwnaeth iw "ar gorph yr Iesu" i'r perwyí hwnw. Credodd Rhisiart ef, a danfonodd yr larll yndaen cyn belled a Rhuddlan, gan orehymyn iddo ddarbod cini;iw iddo ef ai osgordd erbyn y byddent yn cyrhaedcl Rhudd- lan ar ei ol. Brysiodd yr Iarü cyn b.dled a'r gilfach lle yr oedcl wecíi gosod ei íintai mewn cynilwyn. Er fod Owain Glyndwr yn ofni bradwriaeth, ac yn gwneyd pob pcth a allai i borswadio Rhisiart i beidio junddiried yn Harri na'r larll, gan ymdrechu perswadio'r Brenin i gymeryd llong a ffoi i Fframc, mynai Rhisiart ci ffordd ci lmn, a phan dclaeth at y gulfford hono, a phan ganfyddodd fintai íarll Northumbcrlancl yu ei amgylchynu, efe a lefodcl gan ddywedyd, "Yr wyf Avedi fy mradychu! Dduw'r ncfocdd! cefais fy hud- ddcnu g.m yr Taiil ar ci lw!" Tywyswyd y brenin i Gastell Eílint. Yr oedd byddin fawr Ilîuri Bolingbroke yn ymwersyllu yn Nghaer- lleon—-o fcwn deucídeg milltir i'r castell lle ^^«^fîftmfcÿjl^Rhisiart; ac.ar ddydd Mawrth, Awst 22am, 1399, wele BoÌingbrolce, gyda loo,()oo o wýr, ynymdaithiFtìiut gan amgylch» yhu'r casteíl dan britìywyddiaeth Syr Harri Pcrcy (Hotspur), mab yr Tarll o Northum- berlancl, yr. hwn oedcl wedi tyngu anudon " ar gorpli yr lesu " er mwyn dwyn y brenin i'r fagl. Danfonodd Harri Boling'brolce genad i mewn i'r castell i hysbysu Rhisiart ei fod yn dymuno yniddiddan âg ef. Cyfarfyddiad y Brenin a'r Duc, wrthwaelod grisiau'r garchar- gell (dungeon) ydyw'r pwynt yn yr hanes a ddewisodd y cerfíunydd yn destyn y darlun a gyhoeddwn yn y rhifyn hwn. Yr oedd