Welsh Journals

GOLüD TR OES: CYECHGEAWH CEHEGE&ETHOL. Rhif. 10.] MEHEFIN, 1863. [Ctp. í. CRUGHYWEL. G A lsT I 0 A 2vT EML7N. Cbtjghtwel sydd yn sefyll yn nghwr eithaf deau- ddwyreiniol swydd Frycheiniog, raewn dyffryn pryd- ferth. Yr oedd mewn mawr fri, yn yr amser gynt, am laeth geifr; ac yr oedd llawer o rai afiach yn cyrchu iddo, am fod yr awyr yn bur ac iachus. îud yw yn cynwys un gweddill nodedig o hynafiaeth, ac ymddengys y tai o wneuthuriad diweddar. Y mae yn cael yr enw o fwrdeisdref, a'r dyfynwr presenol a apwyntir yn flynyddol. Arglwydd y faenor a fyddai yn arferol o gynal ei lys maenor, &c, yn ÌS'euadd y Dref, yr hcn oedd yn sefyll fel bwgan yn nghanol yr Heol Fawr; yn hon hefyd y byddai yi ynadon yn ar- fer cynal eu cyfarfodydd: a byddid yn ei harfer yn lle carchar, i gadw drwgweithredwyr, cyn eu tros- glwyddo i garchar y swydd; ac yn hon hefyd yr ar- ferid cadw y farchnad, ddwywaith yn yr wythnos, sefdydd Iau a dydd Sadwrn. Gwelir oddiwrth hyn fod yr hen neuadd yu wasanaethgar iawn. Ond yn bresenol y mae hon wedi ei thynu i lawr, a ncuadd orwych arall wedi ei hadeüadu yn ei lle, ac yn ddiw- eddar gosododd y mwyaf anrhydeddus Henry, Duc Beaufort, ei arf-bais arni, wedi ei geríio yn gywrain a hardd o faen cyfangwbl, gan ein gwìadwr medrus, Mr. Thomas o Aberhonddu; ac y mae carchardy arall wedi ei adeiladu hefyd. Y mae yr hynafiaethydd Leland yn sylwi yn fyr fel hyn am y lle hwn:—"Oegehouel, a preati toun- let, stondeth as in the valley upon \Vyske. Hard by the toun is a castle, longing ons to the Paunsford, bnt now to the king. Tretour and Cregehouel stond in Ystradwy hundred." Oddiwrth hyn gelìir deall nad oedd y dref yn cael ei galw ond wrth ei henw presenol hyd yn nod yn ei amser ef; ac fe ellir pen- derfynu nas cafodd y gantref ei galw Crughy wel hyd amser Harri VIII. (34 a oô Harri VIII.) Y mae y teithydd Manby yn rhoddi yr hanes can- Jynol am y dref hon:-*- " Y mae y dref yn ymddangos yn lled wael; yn agos iddi y mae gweddill o hen gas- tell, a elwir gan rai, 'Castell Alisby.' Ychydig o'r dref, ar y mynydd a elwir Carno, y bu trwydr rhwng Ethelbald a byddin Morganwg, yn y tìwyddyn 728." ■Nid yw yn hysbys pwy ydoedd sylfaenydd y castell hwn; y mae rhai yn ei briodoli i Syr Humphrey Burg- toll, yr hwn a gaí'odd v rhan hon o swydd Frvcheiniog 16 gan Bernard Newmarch ; y mae ereill yn barnu nad oedd y tir a roddodd Newmaich i Syr Humphrey yn agos i'r castell hwn, ond ei fod yn rhywle yn y gan- tref, ac f'od y castell ar y tir yn unol âg ef yn perthyn i'r Turbevills. Gwelais mewn un hanes, fod Sysyllt ap Riryd wedi cymeryd castell y Burghills, tua'r &. 1172; ac efallai i'r Burghills, yn y cyfyngder hwn, ddanfon am gynorthwy at eu cymydogion, sef y Tur- bevills o Forganwg, ae mai dyma yr amser y sefyíd- lodd y Turbevills yma gyntaf. Ond y mae yn rhaid. ei ollwng i ddychymyg, pa un o'r ddau deulu uchod oedd y perchenogion cysefin: tra y mae yn ddiddadl fod y Turberills yn cyfaneddu ynddo tua'r flwyddyn 1216, canys tua'r amser hyny priododd Sybyl, merch ac etifeddes Syr Hugh Turbevill, âg un Syr Grimbald Pauncefote, neu Paunsfoot, a thrwy hyny fe ddaeth maenor a chastell Crughywel yn eiddo i'r marchog hwn. Yr ydoedd yn rhyfelwr gwych: ond pryd y ; cymerodd y fyddin freninol feddiant o Ddin Obant, cymerwyd ef, jnghyda phedwar ar ddeg o farchogion I ereill, yn garcharorion. Yr ydym yn cael hanes ei fod ar ol hyn, mewn cysylltiad à'i dad-yn-nghyfraith, ; yn cyfodi byddin dros y brenin yn y Deheudir; wedi ■ hyny nid oes dim cofia am dano. Gadawodd ddatt | o blant ar ei ol. sef Syr Grimbald a Syr Emerod. Am | yr ail Syr Grimbald hwn, nid oes genym un hanes; | ond y mae lle i farnu nad oedd efe o'r un yspryd a'i i hynafiaid, ac nad oedd yn gadarn mewn rhyfel fel hwynt-hwy; canys yn gynar yn nheyrnasiad Ior- werth II., yr oedd maenawr a chastell Crughywel wedi eu cymeryd gan Boger Mortimer yr ieuengaf. I Yn y tíwyddyn 1325, pan oedd Mortimer yn garch- aror yn nhŵr Caerludd, efe a ddiangodd trwy gyn- orthwy ei geidwrad, sef Gerard de Allspeye, yr hwn a gollodd ei swydd drwy hyny. Ond Mortimer, ar ol adenül ei dir, nid anghotìodd ei waredwr; eithr gos- ododd eí' yn liywydd ar gastell Crughywel. Er fod llawer yn amheu gwiriouedd yr hanes uchod, y mae yn Ued debyg o fod yn wir; canys gwelwn f'od casteli Crughywel, tua'r arnser hyny, yn cael ei alw Castell Allspeye, neu Allisby. Yn fuan ar ol hyn, adenillwyd y castell a'r tiroedd gan Syr Grimbald arall, sef mab Syr Emerod, yr hwa a fu íarw yn 1357 heb etifedd, ond gadawodd ei eti- feddiaeth i'w frawd ieuengaf, Hugh. Ar ol marwol- aeth Hugh, disgynodd i'w fab yntau, sef Syr John Pauncefote. Yn nheyrnasiad Harri IV., daeth aw- 2v